Sterrenwacht

Aan de Witte Singel in Leiden staat de Oude Sterrewacht. Hoewel Remco en ik eerder dit jaar al een poging deden om binnen te komen en het monumentale gebouw te bekijken – wat niet mogelijk was, want het was maandag en er werd college gegeven en we moesten van tevoren reserveren – lukte het dit keer wel om, in combinatie met een bezoek aan de Hortus Botanicus, een rondleiding te krijgen. Het bezoekerscentrum van de sterrenwacht bleek zich onder het hoofdgebouw te bevinden, verstopt in de voormalige vestingwerken van de Sleutelstad in een hoekje van de Hortus. Daar waren we nog ruim op tijd om voor 5 Euro per persoon aan te sluiten bij de rondleiding van 3 uur ’s middags. ‘En,’ zo zei de gids, ‘jullie hebben geluk want dit is ook meteen de laatste rondleiding van het jaar.' Uiteraard voelden we ons bevoorrecht en opgetogen liepen we achter de gids – een voormalig student astronomie, thans iets studerend met meer baangarantie in Delft – aan naar het terrein voor het monumentale Observatoriumgebouw met daarop een aantal koepels.

De gids begon enthousiast aan zijn relaas over de geschiedenis van de sterrenwacht. Deze blijkt de oudste universitaire sterrenwacht ter wereld te zijn. Al in 1633 kreeg de Leidse universiteit een eigen sterrenwacht. Het huidige observatiegebouw dateert van 1861 en is gebouwd in opdracht van Frederik Kaiser. Daarvoor werden waarnemingen gedaan vanaf het dak van het wat verderop gelegen Academiegebouw aan het Rapenburg, bekend van het ‘zweetkamertje’ waarin promovendi en studenten wachten op hun diploma. Kaiser had zelf een telescoop in zijn woning geplaatst waarvoor een deel van het dak moest wijken. Het spreekt vanzelf dat dit de constructie van het dak geen goed deed. Kaiser vond de Hortus de beste plaats voor het nieuwe observatorium. De Hortus vond dat uiteraard niet. Maar Kaiser zag zijn kans schoon een stuk grond aan de Hortus te ontfutselen toen Hortusdirecteur Willem Hendrik de Vriese op studiereis was.

Vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog zou een hypermoderne telescoop geïnstalleerd worden. Om te voorkomen dat de bezetter zijn hand zou kunnen leggen op het instrument werd het gedurende de hele oorlog gedemonteerd verstopt. Na de oorlog bleek de telescoop nog geheel intact en compleet te zijn. Men was echter een essentieel onderdeel kwijtgeraakt, namelijk: het montageschema. In de jaren 70 van de vorige eeuw verhuisde de faculteit sterrenkunde naar het Huygens Laboratorium en het Oortgebouw in het Bio-Science park. De oude sterrenwacht werd het onderkomen van de faculteit biologie.

De gids haalde op dit moment van zijn verhaal een eigen – niet serieuze – complottheorie aan. Volgens hem betrof het hier een wraakactie van de biologen vanwege de ‘diefstal’ van de Hortus door de sterrenkundigen. Het gebouw zou weer aan de natuur teruggegeven moeten worden. Inderdaad verkeerde het gebouw begin deze eeuw in een deerniswekkende toestand van verval met planten die in en uit de ramen groeiden. Uiteindelijk werd het gebouw tussen 2009  en 2011 gerenoveerd en doet thans dienst als collegeruimte van de rechtenfaculteit.

De sterrenwacht heeft in zijn geschiedenis aardig wat beroemde geleerden gehuisvest. Het aandeel van Nederland in de moderne astronomie is ook niet te onderschatten. Bijzonder voor een land waar de weersomstandigheden voor het waarnemen van de sterren op zijn zachtst gezegd vaak ongunstig zijn. De locatie van de Oude Sterrewacht, aan de rand van de binnenstad van Leiden met zijn lichtvervuiling, maakt goede waarnemingen thans onmogelijk. Dat is de reden dat grote observatoria tegenwoordig hoog in de bergen te vinden zijn zoals in Chili, op Hawaii en op Tenerife.

Na dit verhaal was het tijd om een van de telescopen van dichtbij te bekijken: de fotografische dubbelrefractor uit 1897 die met zijn lengte van 524 cm de grootste refractortelescoop (lenzentelescoop) in Nederland is. Het is de enige historische telescoop in Leiden die gebouwd is voor het maken van foto’s. Hier heeft onder andere de bekende sterrenkundige Jan Hendrik Oort (1900 – 1992) zijn waarnemingen gedaan. De zogenaamde Oortwolk, een verzameling ijsachtige objecten die de buitenste regionen van het zonnestelsel vormen, is naar hem vernoemd. In de sobere koepel staat ook nog de stoel van Oort waar ik nog even eerbiedig plaats op mocht nemen.

Naast Oort hebben zoals gezegd vele bekende wetenschappers gewerkt in de Leidse sterrenwacht of deze bezocht. Ik noem er een paar:

Willem de Sitter (1872 – 1934) leverde belangrijke bijdragen aan de hemelmechanica en deed veel om de ideeën van Einstein onder de aandacht te brengen in met name de Engelstalige wereld.

Albert Einstein (1879 – 1955), was tijdens zijn hoogleraarschap in Leiden vaak te vinden in de sterrenwacht om ideeën uit te wisselen met De Sitter. In het Observatiegebouw staat ook nog steeds de ‘Einsteinstoel’ waarop de grote geleerde zat te mijmeren.

Ejnar Hertzsprung (1873 – 1967), bekend van het Hertzsprung-Russelldiagram dat de basis vormt van de classificatie van sterren. Hertzsprung volgde De Sitter op als directeur van de sterrenwacht. Hij weigerde om zijn intrek te nemen in de grote directeurswoning van de sterrenwacht.

Al met al was het een leerzame en interessante middag. Het was wel jammer dat veel van het verhaal over de sterrenwacht buiten werd verteld waar het op dat moment ook niet bepaald warm was. Een eventueel bezoek aan het hoofdgebouw zal hopelijk in de nabije toekomst wel mogelijk zijn.

Zoals ik eerder schreef heeft Nederland qua astronomie een rijke geschiedenis. Twee regionen in het zonnestelsel dragen de naam van een Nederlandse astronoom: de al eerder genoemde Oortwolk en de wat nabijer gelegen Kuipergordel die daar deel van uitmaakt. Gezien de fantasie- en heilloze bezuinigingen die de huidige regering in onder andere het Hoger Onderwijs door wil voeren is het belangrijk te weten dat daarmee, wanneer deze doorgevoerd worden - deze lange traditie van sterrenkunde daarmee wellicht definitief tot het verleden behoort. Dat zou pas echt zonde zijn.