Utopie of dystopie?

 

Soms heb ik wel eens het idee dat we ergens in de geschiedenis een verkeerde afslag hebben genomen. In 1983 hielden de broers Rudolf en Robbert Das, beiden futuroloog, in hun boek Zicht op de toekomst: de wereld 80 jaar verder de lezer een zonnig toekomstbeeld voor. Ik kan mij herinneren dat ik naar die toekomst uitkeek. Hoewel ik ook besefte dat ik dan, als ik nog in leven zou zijn, mijn achtennegentigste verjaardag zou vieren. Maar je weet maar nooit. De medische wetenschap zou dan een stuk verder zijn ontwikkeld waardoor ook het leven van de hoogbejaarde medemens wellicht een stuk minder krakkemikkig zou zijn. Schone energie en duurzame bouw en vervoer zouden zorgen voor schonere en parkachtige steden. Het fileprobleem zou een eigenaardige voetnoot uit het verleden zijn. Computers en robots zouden veel van het geestdodende, vuile en gevaarlijke werk uit onze handen nemen. Daardoor zouden mensen in de tweede helft van de eenentwintigste eeuw vooral veel vrije tijd hebben. Tijd die besteed kon worden aan sport, kunst en wetenschap. Die sport kon rustig in je blootje beoefend worden want ook preutsheid was verdwenen. Relaties tussen mensen van hetzelfde geslacht zou niemand nog doen fronsen.

En ziedaar waar we nu, aan het eind van het eerste kwartaal van de eenentwintigste eeuw, zijn aanbeland. Onlangs zag ik nog een berichtje dat homoseksualiteit juist weer minder geaccepteerd wordt onder jongeren. Conservatieve en reactionaire organisaties, politici en clerici, in pak of soutane, pleiten voor een terugkeer naar traditionele normen en waarden. Decennia van emancipatie, feminisme en LHBTI-rechten worden ter discussie gesteld of zelfs al ondergraven. Er wordt openlijk geflirt met extreemrechts gedachtegoed en racistische complottheorieën tieren welig. Autoritaire leiders werpen zich op als hoeders van de moraal en worden bewonderd en bewierookt. Fascisme kleedt zich niet meer in uniform maar in maat- en mantelpak (Le Pen, Meloni) en draagt een mombakkes van fatsoen. Sommigen, zoals Poetin, hebben alle schijn inmiddels laten varen en zien de wereld weer als een groot Stratego speelbord.

Trump roept onomwonden dat hij best een dictator zou kunnen jn en een groot deel van zijn uit religieuze wappies bestaande fan base gaat daarin mee. Dit in ruil voor toegezegde cadeautjes als een verbod op abortus en beknotting van LHBTI- en vrouwenrechten, of het verwijderen van onwelgevallig lesmateriaal (evolutie, et cetera) uit de klas. Trump wordt ironisch genoeg opgehemeld als dé hoeder van het traditionele kerngezin van man, vrouw en kinderen. En dit terwijl de poesjes graaiende oud-president er op zijn zachtst gezegd een vrij losse seksuele moraal op na houdt. Werden de seksuele strapatsen van Bill Clinton eerder nog aangegrepen door religieus rechts om hem af te zetten, bij Trump is er sprake van vergeten en vergeven. God kan ook met een kromme stok een rechte slag geven. Wenkbrauwen worden niet begrijpend gefronst als zijn supporters erop gewezen worden dat hij al meerdere echtgenotes heeft versleten.

Als geslepen populist weet Trump alles in zijn voordeel te gebruiken. Of het nu een mug shot is bij zijn arrestatie of de onlangs mislukte aanslag op zijn leven. Deze heeft hem geen windeieren gelegd. De sympathie voor de getergde en rancuneuze zeventiger is, zeker in het licht van het gestuntel en gemompel van zijn tegenstander Biden, na deze aanslag met sprongen omhoog gegaan. Met groot gevoel voor theater en met gebalde vuist wist showman Trump de show te stelen. Met name zijn rol als slachtoffer speelt hij  met verve. De kans is dus zeer groot dat hij er met het presidentschap vandoor gaat. Mocht dat het geval zijn, dan zal het zeker geen normaal presidentschap worden.  Toen in 2017 Trump tot president van de VS werd gekozen zijn veel dystopische romans opnieuw in de belangstelling gekomen of verwerkt tot tv-series en films. Een dystopie is de tegenhanger van de utopie. Margaret Atwoods boek ‘Het verhaal van de dienstmaagd,’ is zo’n dystopie. In dit boek heeft een fundamentalistische sekte de Verenigde Staten overgenomen en er een theocratie gesticht naar oudtestamentisch model. Vrouwen kunnen in deze nieuwe staat – genaamd Gilead – geen bezit meer hebben en zijn totaal ondergeschikt aan de man. De dienstmaagden – herkenbaar aan hun rode jurken en witte kappen – dienen slechts één doel: kinderen baren voor de Bevelvoerders en hun onvruchtbare echtgenotes. Het boek is ook verfilmd als de beklemmende tv-serie The Handmaid’s Tale. Andere auteurs die zich aan allerlei inktzwarte toekomstscenario’s hebben gewaagd zijn bijvoorbeeld George Orwell (1984) en Aldous Huxley (Brave New World).

Toekomstverwachting in de vorm van apocalyptiek heeft ook in het christendom altijd een rol gespeeld. Neem het boek Daniël. Met zijn visoenen leest Daniël als sciencefiction. Het is geschreven in een tijd van grote onzekerheid voor het Joodse volk. Beloften van een glorieus herstel van natie en godsdienst kwamen niet uit en werden naar een verre toekomst geprojecteerd. Het idee dat alle kwaad vergolden zou worden en het Godsrijk, desnoods met geweld, gevestigd zou worden op aarde heeft velen geïnspireerd. Het is een ernstige zaak als mensen hun overspannen toekomstverwachtingen zo serieus nemen dat dingen wel móéten gebeuren in hun beleving. Zo kent de serie ‘Left Behind’ (achtergelaten) van Tim LaHaye in met name Amerika een grote populariteit. In ‘Left Behind’ (16 boeken en 4 films) worden de ware gelovigen ‘opgenomen’ in de hemel. In de chaos die daarop volgt brengt een geniaal politicus orde op zaken. De man ontpopt zich echter snel tot een dictator en blijkt het Beest uit Openbaring te zijn: de Antichrist. (Vreemd genoeg zou Trump geknipt zijn voor deze functie.) Dan volgt de ‘grote verdrukking’ welke ontaardt in de moeder aller veldslagen bij Armageddon. Wanneer alles uitzichtloos lijkt, vindt Jezus’ tweede komst plaats waarna deze zijn duizendjarig vrederijk sticht. ‘Left Behind’ is natuurlijk fictie, maar is geworteld in een bepaalde Bijbeluitleg die de visioenen van Daniël en Openbaring als een soort script van de eindtijd zien. Hele volksstammen zien daarom ‘Left Behind’ als serieuze theologie. Dankzij Trump wisten deze eindtijdgelovigen zich tot in hart van de macht te manoeuvreren. Het zal blijken of zij na een eventuele overwinning van Trump hun eindtijdagenda erdoor kunnen drukken of dat ze voor hem niet meer zijn dan nuttige idioten, handig om zijn beleid - als daar al sprake van is - uit te kunnen voeren.

De toekomst ligt niet bij voorbaat vast. Of dit nu gaat om de utopische toekomst van de gebroeders Das of de meer dystopische van Atwood en Orwell. Het is de vraag aan welke toekomst we de voorkeur geven. Het idee dat de wereld op een rampzalige climax afstevent, en dit ook MOET gebeuren, heeft velen (joods, christelijk, islamitisch) al aangezet tot geweld om dit proces te versnellen. Het is ook een devaluatie van het leven hier en nu, alsof dit slechts een pijnlijk intermezzo is tussen twee eeuwigheden. Ik wil mij niet verliezen in negativiteit en somberheid maar ben er ook niet gerust op dat er binnenkort een kentering in deze beweging naar een mistroostige toekomst komt. Misschien is het inderdaad een tijdelijke neergang in een verder omhoog gaande curve naar een zonnige toekomst en nemen we straks weer de juiste afslag daarnaartoe. Dat is geen kwestie van ‘stil maar, wacht maar,’ maar vraagt voortdurende aandacht en onderhoud om deze toekomst zeker te stellen.