Tegen domheid is geen kruid gewassen

Bij het opruimen van de kelder kwam ik het boek ‘Verzet en overgave’ van de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer tegen. Bonhoeffer heeft door zijn verzet tegen het Nazi-regime een onuitwisbare indruk achtergelaten. Dit verzet leidde ertoe dat hij uiteindelijk gevangen werd genomen en op 9 april 1945 alsnog op bevel van Hitler zelf geëxecuteerd. Dit was vlak voor de bevrijding van Flossenburg waar hij vastgehouden werd. Bladerend door het boek kwam ik Bonhoeffers scherpe en hoogst actuele analyse van domheid tegen. In licht van de recente ontwikkelingen rond Trump en gelijksoortige populisten een analyse om ter harte te nemen.

Zo stelt Bonhoeffer dat domheid gevaarlijker is dan slechtheid omdat je tegen de laatste je nog kunt verzetten. “Het kwaad draagt altijd de kiem van zijn eigen ondergang in zich.” Maar volgens Bonhoeffer zijn we weerloos tegen domheid. Hoeveel argumenten je ook aandraagt, het baat niets. Feiten die niet stroken met het eigen vooroordeel worden ter zijde geschoven en ongeloofwaardig gevonden. De domme mens kan zelfs kritisch en sceptisch worden. (“Ik heb zelf onderzoek gedaan.") Bonhoeffer noemt de domme mens prikkelbaar en agressief. Redelijke argumenten ketsen op hem af. In zijn analyse stelt Bonhoeffer dat het de domme mens niet zozeer aan intelligentie ontbreek (complotdenkers zijn vaak intelligent), maar dat er sprake is van een moreel tekort. Een kapot moreel kompas, zo je wil.

Domheid is niet zozeer aangeboren maar een gevolg van omstandigheden waarin de mens dom gemaakt wordt. Het is eerder een sociologisch dan een psychologisch probleem. Met name waar politieke en/of religieuze machtsontplooiing een rol speelt wordt een groot deel van de mensen met domheid geslagen. “De macht van de een vraagt om de domheid van de ander.” Volgens Bonhoeffer worden mensen door machtsontplooiing beroofd van hun innerlijke zelfstandigheid en moreel kompas en offeren ze deze op om zich te verhouden tot de wereld waarin ze zich bevinden. Al pratend met de domme mens merk je dat je niet meer met de persoon zelf te maken hebt, maar met de slogans en leugens die hem beheersen. “Hij leeft in een ban en is verblind en aangetast in zijn wezen en misbruikt.” Daardoor is de domme mens een willoos instrument, in staat om verschrikkelijke dingen te doen omdat hij niet meer in staat is het kwaad als zodanig te herkennen.

In het licht van de recente gebeurtenissen in Amerika, de persoonlijkheidscultus rond Trump en het door hem uitgebuite martelaarschap, welke inmiddels religieuze en sektarische trekken vertoont, zijn de woorden van Bonhoeffer weer razend actueel en een waarschuwing om niet opnieuw in deze valkuil te lopen. Bonhoeffer heeft immers aan den lijve ondervonden waartoe domheid gefaciliteerd door massahysterie kan leiden.