Sceptisch en kritisch denken zijn prima, maar bij complottheorieën is er iets meer aan hand. In The Sceptics’ Guide to the Universe zegt Steven Novella dat wanneer we het hebben over complotten het vooral zogenaamde ‘grote complotten’ betreft. Deze omvatten vele mensen, organisaties en overheden. In een groot complot is er een sprake van een driehoek van betrokkenen. Allereerst zijn dat de samenzweerders zelf. Dan zijn er degenen die de samenzwering zogenaamd doorzien en verder de goedgelovige, misleide massa’s.
Bij een complottheorie is er bovendien sprake van een gesloten geloofssysteem met denkbeelden die zowel prikkelend zijn als onvolledig. Ze zitten zo in elkaar dat ze zich moeilijk van buitenaf laten weerleggen en bevatten vaak innerlijke tegenstrijdigheden. Complotdenkers voeren vaak argumenten aan om hun theorie te onderbouwen maar laten aspecten daarvan weg die deze ontkrachten. Bovendien kunnen complotdenkers meerdere elkaar uitsluitende complottheorieën aanhangen.
Bewijzen die door critici worden aangedragen tegen de complottheorie worden van de hand gewezen of juist als een deel van het complot gezien, gefabriceerd om de samenzwering in stand te houden. Dit geldt ook voor bewijs dat ontbreekt en zogenaamde ‘false flag operations.’ Dit zijn gebeurtenissen die door de samenzweerders in scene zijn gezet met als doel het publiek af te leiden van de ware toedracht.
De vermeende samenzweerders doen er dus alles aan hun sporen uit te wissen. Dat insiders niet naar buiten zijn gekomen met de 'waarheid' is omdat deze geïntimideerd worden of het zwijgen worden opgelegd. Door de innerlijke tegenstrijdigheden heeft de complottheorie de neiging steeds groter en buitenissiger te worden tot je uiteindelijk gelooft dat achter dit alles een schaduwregering van de Illuminati zit. Of hagedismensen.
Alleen al de schaal waarmee een complot in stand moet worden gehouden zou toch een aanwijzing moeten zijn dat er iets niet klopt. Neem de aanhangers van Trump die bij ziekenhuizen ‘fake nurses’ stonden te roepen. Blijkbaar zijn de patiënten, artsen en verpleegkundigen allemaal acteurs die ingehuurd zijn om het grote publiek te misleiden. En niet één van de zogenaamde nepverplegers durft met de waarheid naar buiten te komen? Onwaarschijnlijk.
Eenmaal gelooft wordt de complottheorie een vergrootglas waardoor alles wordt beoordeeld. Zaken die losstaan van elkaar worden gekoppeld en opgevoerd als bewijs, zoals de introductie van het 5G-netwerk en Covid-19. Door filmpjes met sensationele beelden en dramatische muziek op internet te plaatsen worden de complotten nog eens flink aangedikt en worden gevoelens van angst versterkt die complotdenkers juist zeggen te bestrijden.
Niemand is immuun voor complotdenken, maar van een zekere aanleg ervoor lijkt wel sprake te zijn. Ons talent voor patroonherkenning speelt daarin ook een rol. (Denk maar aan de vormen die we in wolken of vlammen menen te zien.) Ook zijn we geneigd vooral die theorieën te geloven die overeenkomen met onze eigen voorkeuren en overtuigingen. Wanneer we geconfronteerd worden met grootschalige, wereldwijde en zeer ingrijpende gebeurtenissen denken we al gauw: grote gebeurtenissen hebben grote oorzaken. Daarnaast willen we zekerheid en houvast in onzekere tijden, iets dat geworteld is in onze behoefte aan controle en begrijpen.
Complottheorieën zijn een glibberig fenomeen. Samenvattend besluit ik daarom met de woorden van Steven Novella: ‘Als je eenmaal door het vergrootglas van complottheorieën hebt gekeken zijn de normale regels van bewijs en logica niet meer van toepassing. Alles wat je weet is dat niets meer is wat het lijkt. De enige bescherming is complotdenken als verschijnsel te begrijpen, de mechanismen erachter te herkennen en hoe je ertegen te weren. Dit moet waarschijnlijk preventief gebeuren. Wanneer je eenmaal een samenzweringstheorie in zijn geheel hebt omarmd is het te laat.’ (Novella 2018)
Om verder te lezen:
Novella, Steven. The Sceptics' Guide to the Universe. London: Hodder & Stoughton Ltd, 2018.
Sagan, Carl. The Demon-haunted World. Science as a Candle in the Dark. New York: The Random House Publishing Group, 1996.
Shermer, Michael. Why People Believe Weird Things. Pseudoscience, superstition, and other confusions of our Time. New York: W.H. Freeman and Company, 1997.
